‘Objectiviteit bestaat niet’ is tegelijk een populair en een ergerlijk idee. Wat is er aan de hand?

Laten we het erover eens zijn dat het over gevoelens gaat en niet over wetenschap of welke andere vorm van helder denken dan ook. Het idee is vooral fijn als het om andermans objectiviteit gaat, want als we die erkennen, geven we een ander macht over onszelf. We willen niet dat anderen obstakels op ons pad leggen, laten we het daar op houden.

Aan de andere kant: als het om onze eigen waarheden gaat, willen we die erkend hebben. Mensen die dingen miskennen die voor mij waarheden als koeien zijn, maken me gek. Ja, de Nazi’s waren fout in de oorlog, leven na de dood is flauwekul, de enige reden dat mensen in God geloven is dat ze in hun jeugd met dat idee zijn geïndoctrineerd en omdat onze hersenen in de loop van de evolutie zo zijn gevormd dat ze tot religie geneigd zijn. Evolutie is een objectief feit en creationisme een leugen, Ella Fitzgerald was een groot zangeres. Dat zijn een paar dingen die ik als objectieve feiten beschouw en iedereen die daarover wil discussiëren maakt me gek.

Is objectiviteit dan net zoiets als seksuele trouw, iets waaraan anderen zich moeten houden maar heel anders ligt als we er zelf van afwijken?

Ik dacht het niet.

Niemand minder dan de grote socioloog Norbet Elias heeft grote helderheid gebracht door de kwestie in alledaags perspectief te plaatsen: ‘Als Peter iets zegt over Paul, gaat het altijd zowel over Paul als over hemzelf. De mate waarin hij iets over Paul zegt is de mate van objectiviteit van zijn uitspraak.’

Wie kan daar serieus iets tegen inbrengen? Ik zeker niet en ik daag iedereen uit die denkt dat wel te kunnen.

Waar brengt ons dat? Wordt objectiviteit op deze manier willekeurig?

Absoluut niet! Aánspraken op objectiviteit, ja die kunnen willekeurig zijn, maar niet het onderliggende concept. Anders gezegd: mensen kunnen wel denken dat ze objectief zijn, maar waar het om gaat is de mate waarin hun uitspraken sporen met de realiteit, of, in Elias-termen, ‘werkelijkheidsadequaat’ zijn. Het feit dat het vaak moeilijk is – zeker als het om emotioneel geladen kwesties gaat – om de werkelijkheid recht te doen, wil niet zeggen dat er geen echte werkelijkheid is.

Niemand minder dan de grote filosoof Ludwig Wittgenstein heeft ongeveer dit gezegd: ‘Als mijn kaars door het venster de nacht in schijnt, lost het licht geleidelijk op in de duisternis. Het feit dat niemand kan zeggen waar het licht ophoudt en de duisternis begint is geen reden om de begrippen licht en donker af te schaffen.’

Dus: objectiviteit bestaat, maar is alleen moeilijk te bereiken.